ظرفیت های بوم گردی در توسعه پایدار گردشگری

چکیده گزارش پژوهشی:

• بوم­گردی، سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که در آن بر حفظ محیط زیست و رفاه مردم محلی تأکید می­شود.
• بوم­گردی بیش از هر چیز یک نوع نگرش خاص، آینده ­نگر، اخلاقی و انسانی به مقوله گردشگری است.
• بوم­گردی با اهداف چند جانبه یعنی حفاظت از محیط زیست، احترام به جوامع محلی و ارتقای مؤلفه ­های فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی جامعه میزبان سروکار دارد که این اهداف همخوان با مفهوم توسعه پایدار است.
• بوم­گردی راهبردی برای مدیریت استفاده پایدار از میراث ­های طبیعی از جمله مناطق حفاظت شده است.
• گردشگران بوم­گردی، افرادی مطلع ­تر و آگاه ­تر نسبت به مسائل فرهنگی و اجتماعی و حساس­ تر و کنجکاوتر نسبت به مسائل زیست­ محیطی می­ باشند.
• چالش ­ها و آسیب ­های گردشگری بوم­گردی ذیل پنج محور اصلی قوانین و مقررات، عوامل اقتصادی، عوامل اجتماعی و فرهنگی، عوامل محیط بومی و نیروی انسانی قابل بررسی است.

پژوهش خبری صدا وسیما: بوم­گردی یا اکوتوریسم به عنوان نوع جدیدی از فعالیت ­های گردشگری، بیش از یک دهه است که در کشورمان شکل گرفته و به دلیل تأکید بر مشارکت جامعه محلی، توجه به مسائل اجتماعی و فرهنگی و مسائل زیست محیطی، پیوند عمیقی با توسعه پایدار گردشگری دارد. همچنین ایجاد اشتغال و توسعه منطقه­ ای از جمله نقش­ های اثربخش این نوع گردشگری است و به همین دلیل، طی سال ­های اخیر سرمایه ­گذاران و فعالان صنعت گردشگری را برای ورود به حوزه بوم­گردی و سرمایه ­گذاری در طرح ­های این حوزه ترغیب کرده است. از سوی دیگر، ظرفیت ­های تایخی، فرهنگی و مذهبی کشورمان فرصت­های بالقوه­ای برای بهره­مندی از این ظرفیت در توسعه صنعت گردشگری پیش­روی مسئولان قرار داده است که لازمه آن نیز شناخت دقیق ابعاد و ویژگی­ های این نوع گردشگری و تدوین و تنظیم مقررات و برنامه ­های متناسب با آن است تا آسیب­ های آن به حداقل رسیده و مزایای آن بیش از پیش در تحول صنعت گردشگری نمایان شود. در همین راستا، گروه اقتصاد پژوهش خبری نیز در تلاش است، با توجه به پژوهش­ های انجام شده در این حوزه و همچنین گفتگو با کارشناسان بوم­گردی به معرفی این حوزه از صنعت گردشگری و شناخت مزایا و آسیب­ های آن بپردازد. بنابراین، در نخستین گزارش با عنوان بوم­گردی، تلخیصی از گزارش کمیسیون گردشگری، اقتصاد ورزش و اقتصاد هنر اتاق بازرگانی ایران[1] که به معرفی و شناسایی عوامل مؤثر بر فعالیت ­های بوم­گردی پرداخته است، ارائه می ­شود.

تعریف بوم­گردی

بوم­گردی یا اکوتوریسم بخش در حال گسترشی از بازار گردشگری در طبیعت یا طبیعت ­گردی است که تعاریف مختلفی برای آن ارائه شده است. این تعاریف عبارتند از:

همچنین، اقامتگاه ­های بومگردی، اقامتگاه ­هایی هستند که در محیط ­های طبیعی و بومی با رعایت بالاترین سطح ممکن ضوابط زیست­ محیطی و به شکلی سازگار با معماری بومی، بافت تاریخی و سیمای طبیعی منطقه تأسیس شده و ضمن حداکثر تعامل با جامعه محلی و توجه به تنوع اقلیم، زمینه حضور گردشگران را با کیفیتی قابل قبول و تعریف شده فراهم می ­نمایند.

تفاوت بوم­گردی با طبیعت ­گردی

طبیعت­ گردی یا گردشگری در طبیعت، سفر به نقاط طبیعی است که با انگیزه ­ها و الگوهای متفاوت با اکوتوریسم از سوی گردشگران صورت­می­گیرد؛ به عبارت دیگر، طبیعت ­گردی و مسافرت به محیط­ های طبیعی می ­تواند در چارچوب انگیزه ­های متفاوت باشد و تنها فضای طبیعی را دربرگیرد. انگیزه این امر با ادراک و حفظ محیط طبیعی رابطه مستقیم ندارد و حتی گردشگر دارای حساسیتی نسبت به محیط از بُعد حفاظت و همسو با طبیعت و مردم بومی نیست؛ در حالی­که در مؤسسه بین ­المللی اکوتوریسم در سال 1991، اکوتوریسم به صورت یک مسافرت مسئولانه به مناطق طبیعی که محیط زیست را حفظ و زندگی راحت مردم محلی را تثبیت می­نماید، تعریف شده است. از این­ رو اکوتوریسم واجد چهار ویژگی مشخص و بارز است که عبارتند از:

به عبارتی، اکوتوریسم با اهداف چند جانبه یعنی حفاظت از محیط زیست، احترام به جوامع محلی و ارتقای مؤلفه ­های فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی جامعه میزبان سروکار دارد که این اهداف همخوان با مفهوم توسعه پایدار است.

 اصول زیربنایی در بوم­گردی

در بوم­گردی استمرار منافع بلندمدت مطرح است که در این رابطه افزایش مشارکت افراد محلی(جامعه میزبان)، حفظ یکپارچگی و انسجام اجتماعی و احترام به فرهنگ بومی، سازگاری برنامه های گردشگری پایدار با دیگر برنامه­ ریزی ­های محلی، منطقه ­ای و ملی از جمله اهداف این نوع از گردشگری برشمرده شده است و  در صورت رعایت شش اصل زیر، فعالیت ­های گردشگری از مصادیق اکوتوریسم به حساب می­ آیند:

 مشخصات و ویژگی­ های گردشگری بوم­گردی

به اعتقاد کارشناسان، اکوتوریسم دارای مشخصات چهارگانه زیر است:

همچنین، وجه تمایز فعالیت ­های بوم­گردی با دیگر حوزه­ های گردشگری عبارتند از:

  دلایل گسترش فعالیت ­های بوم­گردی در کشور

سابقه اقامتگاه ­های بوم­گردی در کشور به یک دهه قبل بازمی­گردد که با ابتکار یک فرد علاقمند به گردشگری در روستای گرمه اصفهان راه ­اندازی شد و پس از آن احداث اقامتگاه­ های بوم­گردی در مناطق روستایی و سپس بافت تاریخی شهرها گسترش یافت و در سال­ های اخیر نیز تعداد اقامتگاه ­های بوم­گردی رو به فزونی نهاده است که این افزایش از دلایل مختلفی ناشی می­ شود و مهم­ترین این دلایل عبارتند از:

  چالش ­های اقامتگاه ­های بومگردی

در حال حاضر، چالش­ ها و آسیب ­های بوم­گردی را ذیل پنج محور اصلی می­توان دسته ­بندی و بررسی کرد که عبارتند از:

 *قوانین و مقررات: بحث قوانین و مقررات، به تصمیم ­گیران و سیاست­گذاران این حوزه، به خصوص سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مرتبط می ­شود و چالش ­هایی که در رابطه با قوانین و مقررات این بخش شناسایی شده­ اند، عبارتند از:

*عوامل اقتصادی: یکی از مهم­ترین دلایل سرمایه ­گذاری در هر فعالیت و کسب­ وکاری، درآمدزایی و تحقق اهداف اقتصادی است. در بخش اقامتگاه­ های بوم­گردی نیز این امر یکی از دلایل اصلی علاقمندان به سرمایه ­گذاری در این واحدها می ­باشد؛ اما در رابطه با اهداف اقتصادی نیز آسیب ­ها و چالش ­هایی به شرح زیر وجود دارد:

*عوامل اجتماعی و فرهنگی: یکی دیگر از بحث ­های مهم توسعه پایدار گردشگری توجه به مسائل اجتماعی- فرهنگی از سوی گردشگران جامعه محلی می­باشد که هر دو جامعه و به ­خصوص گردشگران باید به فرهنگ و ارزش­ های جامعه محلی احترام بگذارند، اما به دلیل آسیب ­ها و چالش ­هایی که در این بخش وجود ندارد، این امر در حال حاضر محقق نشده است. این چالش­ ها عبارتند از:

*عوامل محیط بومی: منظور از محیط بومی دو مؤلفه محیط انسانی و محیط زیست می ­باشد که در این زمینه با موضوع ظرفیت قابل تحمل مقصد مواجه هستیم و دو نوع آسیب از این منظر متوجه فعالیت ­های بوم­گردی است:

*نیروی انسانی: یکی از شرایط اساسی توفیق هر کسب ­وکاری، وجود نیروی انسانی متخصص است که در حوزه بوم­گردی نیز همانند دیگر حوزه­ ها در بخش نیروی انسانی چالش ­هایی به شرح زیر وجود دارد:

  راهکارهای بهبود وضعیت فعالیت­ های بوم­گردی

با توجه به شناسایی مهم­ترین آسیب ­ها و چالش ­های حوزه اقامتگاه­ های بوم­گردی، راهکارهای بهبود وضعیت فعالیت در این بخش عبارت است از:

• تعریف صحیح و درک مفهوم اقامتگاه ­های بوم­گردی و هدف از ایجاد و توسعه آنها؛
• توسعه کیفی اقامتگاه ­های بوم­گردی در کنار توسعه کمّی آنها؛
• تعریف استانداردهای مشخص و نظارت اصولی بر فعالیت­ ها این واحدها؛
• ایجاد واحدهای آموزشی به منظور آموزش و توانمندسازی فعالان و سرمایه­ گذاران و مردم محلی؛
• تغییر رویه در اعطای مجوز و اعطای مجوز به افراد دارای صلاحیت؛
• آموزش کارشناسان خبره و متخصص در زمینه اقامتگاه ­های بوم­گردی؛
• تدوین برنامه بازاریابی و تبلیغات متناسب با این حوزه برای جذب مشتریان؛
• سرمایه­ گذاری افراد متخصص و علاقمند به بوم­گردی در این بخش؛
• توجه به بومی بودن سرمایه­ گذاران در این حوزه و در اولویت قرار دادن سرمایه­ گذاران بومی؛
• تلاش برای مشارکت دادن اکثریت افراد جامعه محلی به منظور حمایت جامعه محلی از اجرای طرح؛
• حفظ سنت ­ها و آیین ­ها و ارزش­ های فرهنگی جامعه محلی از طریق آموزش؛
• آموزش جامعه محلی و توانمندسازی آنها در مورد نحوه تعامل با گردشگران و جلب رضایت گردشگران؛
• تربیت نیروی انسانی متخصص در بخش اقامتگاه­ های بوم­گردی؛
• ایجاد بازارچه­ های کوچک صنایع دستی در اقامتگاه­ های هر روستا به منظور معرفی و فروش آثار روستاییان و کمک به اقتصاد آنان؛
• توجیه جامعه میزبان پیرامون الزام و ضرورت حضور گردشگر در منطقه به منظور پویایی همه جانبه مقصد با علم به گوشزد نمودن پیامدهای منفی این حضور و ارائه راهکارهایی در جهت کمینه نمودن آنها.

 جمع ­بندی

هرچند که ظرفیت­ های بالقوه کشور در حوزه­ بوم­گردی، توجه علاقمندان و فعالان صنعت گردشگری را به این حوزه جلب کرده و تعداد اقامتگاه ­های بوم­گردی در کشور رو به فزونی نهاده است، اما این ظرفیت از گردشگری به دلایل مختلفی از جمله ضعف در تبلیغات، عدم حمایت­ های لازم و مناسب از سوی نهادهای ذیربط، نبود برنامه جامع و متناسب با ظرفیت ­های بوم­گردی، عدم شناخت کافی فعالان بوم­گردی نسبت به قوانین استاندارد جهانی در این بخش و همچنین فرصت­ های آن برای مردم محلی و ... نتوانسته جایگاه مناسبی در فعالیت ­های کلان گردشگری بیابد و بخش عمده­ ای از این ظرفیت در کشورمان همچنان بلااستفاده مانده است. از سوی دیگر، از آنجا تعداد گردشگران علاقمند به بوم­گردی در دنیا رو به افزایش است، توجه به بهره ­مندی از ظرفیت­ های بی­ شمار گردشگری بوم­گردی در کشور، می ­تواند در جذب گردشگران خارجی مؤثر باشد که لازمه این امر، تهیه و تدوین قوانین و استانداردهای مناسب با صنعت بوم­گردی، ارائه آموزش­ های لازم به فعالان بوم­گردی، حمایت از سرمایه ­گذاران برای ورود به این حوزه و نظارت دقیق بر فعالیت اقامتگاه ­های بوم­گردی است که حضور مؤثر مسئولان و نهادهای ذیربط را می­طلبد. علاوه بر آن، توسعه اقتصاد محلی و حضور فعال بخش خصوصی در صنعت گردشگری از جمله فرصت­ هایی که صنعت بوم­گردی می­تواند پیش­روی توسعه پایدار کشور در صنعت گردشگری قرار دهد. 

پژوهش خبری // فاطمه حسینی

------------------

[1]. متن کامل این گزارش با عنوان «آسیب­ شناسی اقامتگاه­ های بوم­گردی» تهیه شده است.