شیوه‌های رفتاری حضرت علی (ع) در خانواده

به گزارش سرویس وبگردی خبرگزاری صدا و سیما، در این مطلب به گوشه‌ای از شیوه‌های رفتاری امام علی (علیه السلام) در خانواده اشاره خواهیم کرد.
نخستین هسته جامعه انسانی خانواده است که انسان‌ها همدلی و همزیستی و مهر و محبت را ابتدا در آن و در دامن پر مهر مادر و آغوش گرم پدر احساس می‌کنند و شخصیت و منش خویش را به دست می‌آورند؛ آداب اجتماعی را می‌آموزند و سپس به صحنه جامعه وارد می‌شوند و همان آنکه در خانواده تربیت و پرورش یافته اند، با مسایل اجتماعی روبرو می‌شوند و به همراه دیگر افراد که هر یک از آن‌ها نیز در خانواده‌ای بزرگ شده و شکل گرفته اند جامعه را می‌سازند.

از این رو، خانواده از جایگاه والا، منزلتی ارجمند و موقعیتی ممتاز برخوردار است و به همین دلیل دین مقدس اسلام و سایر ادیان الهی، به این کانون اصلی انسان سازی توجه فراوان کرده، آن را بسیار مقدس و محترم دانسته اند. در این نوشتار تلاش می‌کنیم برخی از جنبه‌های رفتاری امام علی (ع) در خانواده و در قبال فاطمه زهرا (س) را به اختصار از نظر بگذرانیم، باشد که توشه‌ای از این زندگی بی بدیل و یگانه فراهم آورده و بکار بندیم.
رفتار علی (ع) در خانه
امام علی در خانه مانند سایر افراد کار می‌کرد. برای خانه آب می‌آورد و به حضرت فاطمه (س) کمک می‌کرد. لباس خود را، خود اصلاح می‌کرد، کفش خود را خود وصله می‌زد و بیشتر اوقات بیش از یک پیراهن نداشت. کفش خود را از لیف خرما می‌ساخت و بند شمشیرش هم غالباً از همان لیف خرما بود. به غلامان و کنیزان بیش از اندازه کار نمی‌گفت. لباس او با لباس غلامش فرقی نداشت. میان او و زنانش نزاعی واقع نشد و در تربیت فرزندانش آن‌ها را از معدن علم و حکمت و زهد و ورع خود، برخوردار می‌کرد و از شجاعت و فنون جنگ و سلوک با مردم نصیب وافری به آن‌ها می‌داد. آن‌ها را آزاده و متکی به نفس بار می‌آورد و محبت و مهربانی را به آن‌ها می‌آموخت. [۱]

شیوه همسرداری امام علی (ع):
علی (ع)، فاطمه (س) را به خوبی می‌شناخت و برای او احترامی در خور، قایل بود. فاطمه (سلام الله علیها) نیز منزلت علی (ع) را می‌دانست و او را محترم می‌شمرد و به خاطر همین شناخت و کانون پر از مهر و عاطفه خانوادگی بود که علی (ع) می‌فرمود: به خدا سوگند هیچ گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم، تا خداوند او را نزد خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت و خشمگین نکرد و از دستور من سرنپیچید، هرگاه به او نگاه می‌کردم همه ناراحتی‌ها و غم هایم را از یاد می‌بردم.
با اینکه پیامبر (ص) کار‌ها را میان آن‌ها تقسیم کرده بود به این شکل که علی (ع) موظف به کار‌های بیرون از خانه و فاطمه (سلام الله علیها) به امور داخل خانه می‌رسید با این حال حضرت علی (ع) در خانه نیز به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) کمک می‌کرد و از بار سنگین کار‌های داخل خانه که بر دوش او بود، می‌کاست. حضرت در خانه عدس پاک می‌کرد، خانه را جارو می‌زد و در آسیاب کردن جو به فاطمه (سلام الله علیها) یاری می‌داد. امام صادق (ع) می‌فرماید: «امیرمؤمنان به خانه هیزم و آب می‌آورد و جارو می‌کرد و (فاطمه سلام الله علیها) آسیاب و خمیر می‌کرد و نان می‌پخت».

امام هیچ گاه از یاری و کمک به همسرش در خانه و بیرون از خانه، کوتاهی نکرد و مقررات اسلامی را در مورد وی نادیده نگرفت و در هر حال مدافعش بود. حضرت در مورد حقوق همسران فرمودند: «مبادا بر زنان خود ستم روا دارید و آنان را از حق خویش محروم سازید. هر کس به اندازه یک درهم گوشت برای همسر و فرزندان خویش خریداری کند مانند کسی است که برده‌ای از فرزندان اسماعیل را آزاد ساخته است.» (۲)
رفتار علی (ع) با فرزندان خود:
شیوه و رفتار علی (ع) با فرزندانش، بر همان مبنایی استوار بود که خود بر آن اساس از جانب پیامبر تربیت شده بود، به عبارت دیگر نوع آموزش و تربیتی را که قرآن و سنت برای فرزندان مقرر ساخته بود، به کار می‌بست و تصریح می‌کرد که فرزند را بر پدر و مادر و پدر و مادر را بر فرزند حقوقی است متقابل؛ حق فرزند بر پدر این است که بر او نام نیک گذارد، ادب نیکو و پسندیده بیاموزد و در برابر، حق پدر بر فرزند آن است که از پدر فرمان برد جز آنکه اطاعت از پدر، در مسیر سرپیچی از فرمان خداوند باشد. (۳)
در سخنی زیبا به امام حسن و امام حسین فضیلت‌ها و ارزش‌های متعالی در زندگی را چنین می‌آموزد: تقوا پیشه سازید، در پی دنیا و مظاهر آن نباشید؛ حتی اگر دنیا به شما روی آورد به هر چه از مواهب دنیایی است و از دست می‌دهید، تأسف نخورید، به حق سخن بگویید، برای پاداش الهی کار و کوشش کنید. دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید و در کارهایتان نظم داشته باشید. برای ایجاد صلح و آشتی بین مردم بکوشید، حال یتیمان را رعایت کنید و نگذارید نابود شوند. همسایگان خود را مراعات کنید. مبادا در عمل به قرآن، دیگران بر شما پیشی بگیرند، همواره مواظب نماز باشید. امر به معروف و نهی از منکر را هرگز ترک نکنید که در آن صورت، بدان بر شما مسلط شده، دعای تان مستجاب نخواهد شد. بر شما باد همبستگی و از تفرقه و پشت کردن به هم بپرهیزید.
در این سخنان هرآنچه باید پدری به فرزندان خویش در امر دینی و دنیایی و در نوع رفتار فردی و اجتماعی بیاموزد، آمده است. هر یک از فرزندانش که متولد می‌شد روز هفتم تولدش قربانی می‌کرد و وقتی امام حسن (ع) به دنیا آمد، کودک را نزد پیامبر اکرم آورده و حضرت با تمام وجودش آغوش مطهرش را به روی کودک گشود و سپس در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه خواند تا نخستین صدایی که گوش او را می‌نوازد، صدای حق باشد. (۴) امام در مورد چگونگی تربیت کودک می‌فرماید: «من کان له ولد صبا» (۵) هر کس فرزند کودکی داشت کودکی کند.
حضرت در این سخن ارزشمند، رکنی اساسی و حکمت آمیز را مطرح ساخته که با هر کسی باید به زبان خود وی سخن گفت و رفتار کرد و نیز می‌فرماید: «فرزندان تان را به آداب و نوع تربیت خویش محدود نسازید، زیرا آنان برای روزگاری غیر از روزگار شما آفریده شده اند.» (۶) و چه زیبا دستور العملی جاودانه و همیشگی برای تمام دوران‌ها ارایه می‌دهد.
حضرت علی (ع) برای اینکه به فرزند خویش شخصیت و مسئولیت دهد، داوری مردی را که برای رهایی شخصی بی گناه از قصاص، به قتل اعتراف کرد، به امام حسن (ع) واگذاشت و امام حسن (ع) فرمود: چون با حضور خویش و با اعتراف به قتل، بی گناهی را از مرگ نجات داد و خداوند می‌فرماید: «هر کسی مرد بی گناهی را از مرگ نجات بدهد، مثل این است که جهانیان را از مرگ نجات داده است (مائده: ۳۲)، پس دیه او را از بیت المال بدهید و هر دو را آزاد کنید.» حضرت علی (ع) داروی فرزندش را پسندید و قضاوت او را تأیید کرد. نمونه این مسئولیت دادن‌ها و وارد کردن آن‌ها به مسائل اجتماعی فراوان است. (۷) کما اینکه حضرت بار‌ها حسنین (ع) را به جبهه‌های جنگ و جهاد می‌فرستاد و تمام اصول اندیشه و عمل اسلامی را به بهترین شکل ممکن به فرزندان خود تعلیم می‌داد. پیداست که سیره و شیوه زندگی عملی امام علی (ع) بسی فراتر از این مختصر است. با این همه امید که همین مختصر نیز برای علاقمندان مفید افتد.
پی نوشت ها:
[۱]. محمد علی خلیلی، زندگانی علی (ع) امیرالمؤمنین، ص ۴۱۷.
[۲]. علی رفیعی، سیره امام علی (ع)، دانشنامه امام علی، ج ۱۰، صص ۲۶-۲۴.
[۳]. علی اصغر ظهیری، سیره عملی امام علی در آینه روایات و حکایات، ص ۴۱.
[۴]. علی رفیعی سیره امام علی (ع)، دانشنامه امام علی (ع)، ص ۲۶.
[۵]. میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۷۰۱.
[۶]. سرچشمه‌های نور، مترجمین محمد تقی رهبری، مسلم صاحبی، امیرکبیر، ۱۳۸۵ ص ۲۰۶.
[۷]. علی رفیعی، سیره امام علی (ع)، دانشنامه امام علی (ع)، ص ۲۸.